Trong bối cảnh thiên tai, dịch bệnh ngày càng diễn biến phức tạp, ảnh hưởng đến mọi mặt xã hội, chính sách BH thất nghiệp đã phát huy vai trò “điểm tựa”, giúp NLĐ ổn định đời sống, sớm quay lại thị trường lao động… Xung quanh vấn đề này, ông Đỗ Ngọc Thọ- Trưởng ban Thực hiện chính sách BHXH (BHXH Việt Nam) đã có những trao đổi về công tác thực hiện BH thất nghiệp thời gian qua.

* PV: Trong lúc thiên tai, dịch bệnh dẫn đến việc làm của NLĐ bị ảnh hưởng thì chính sách BH thất nghiệp đã phát huy vai trò trở thành “điểm tựa” không chỉ với NLĐ, người SDLĐ mà còn giúp ổn định đời sống, kinh tế xã hội. Ông có nhận định gì về vấn đề này?

- Ông Đỗ Ngọc Thọ:

Chính sách BH thất nghiệp được thực hiện theo quy định của Luật BHXH 2006 và chính thức triển khai từ ngày 1/1/2009 với mục tiêu hỗ trợ NLĐ bị mất việc một phần thu nhập, hỗ trợ học nghề và tư vấn, giới thiệu việc làm, giúp NLĐ sớm quay trở lại thị trường lao động.

Từ ngày 1/1/2015, chính sách BH thất nghiệp được thực hiện theo quy định của Luật Việc làm với những sửa đổi về mặt chính sách. Nhờ đó, số người tham gia BH thất nghiệp đã tăng lên, từ gần 6 triệu người năm 2009 lên trên 13 triệu người tham gia tính đến ngày 31/12/2019; tổng số người được chi trả trợ cấp thất nghiệp hàng tháng gần 5,7 triệu người với số tiền chi trả trên 52.000 tỷ đồng; tổng số người hưởng hỗ trợ học nghề trên 200.000 người với số tiền hỗ trợ 408 tỷ đồng. Cùng với đó, Quỹ BH thất nghiệp còn chi trả tiền đóng BHYT cho người hưởng TCTN với gần 2.400 tỷ đồng. Đáng chú ý, trong những năm đầu thực hiện chính sách BH thất nghiệp, số đối tượng hưởng trợ cấp thất nghiệp tương đối ít, thời gian hưởng ngắn và đã phản ánh qua số chi các chế độ BH thất nghiệp so với số thu quỹ BH thất nghiệp những năm đầu chỉ dao động khoảng dưới 30%. Thế nhưng, trong những năm gần đây tỷ lệ này bắt đầu gia tăng, năm 2015 là 52% trở lên thì đến năm 2019 tỷ lệ này là 70%. Đặc biệt, trong 10 tháng đầu năm 2020, tỷ lệ này khoảng 90%. Cụ thể, số thu BH thất nghiệp đến tháng 10/2020 là 15.129 tỷ đồng nhưng tính đến hết ngày 31/10/2020, toàn quốc đã giải quyết chế độ BH thất nghiệp cho 881.895 người với số tiền chi trả 12.988 tỷ đồng, tăng 26,9% so với cùng kỳ 2019; cũng trong 10 tháng năm 2020, cả nước có 12.737 người được hỗ trợ học nghề với số tiền gần 33 tỷ đồng.

Chính sách BH thất nghiệp không chỉ chi trả tiền trợ cấp thất nghiệp cho NLĐ khi mất việc làm mà còn hỗ trợ tư vấn, giới thiệu việc làm; hỗ trợ học nghề; hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ kỹ năng nghề để duy trì việc làm cho NLĐ. Như vậy, có thể thấy trong bối cảnh hiện nay, BH thất nghiệp đã thật sự trở thành “chỗ dựa” của cả triệu NLĐ, giúp họ có nguồn tài chính vượt qua giai đoạn khó khăn, duy trì cuộc sống. Đồng thời, giúp người SDLĐ không bị áp lực về tài chính, vì không phải chi trả trợ cấp thôi việc, mất việc cho NLĐ và giảm gánh nặng cho NSNN vì không phải cấp một khoản kinh phí cũng như thời gian để xây dựng chính sách, trình tự, thủ tục để tổ chức thực hiện hỗ trợ cho đối tượng này.

* Theo như đánh giá của ông ở trên thì số tiền chi trả BH thất nghiệp rất lớn, điển hình 10 tháng đầu năm 2020. Vậy, nguồn quỹ này từ đâu và được quản lý, vận hành thế nào?

- Theo quy định của Luật Việc làm, Quỹ BH thất nghiệp được hình thành từ các khoản đóng góp của NLĐ, người SDLĐ, sự hỗ trợ của Nhà nước, tiền sinh lời của hoạt động đầu tư quỹ và nguồn thu hợp pháp khác. Tuy nhiên, Nhà nước chỉ hỗ trợ Quỹ BH thất nghiệp theo nguyên tắc đảm bảo duy trì số dư quỹ hằng năm bằng 02 lần tổng chi Quỹ BH thất nghiệp của năm trước liền kề nhưng hỗ trợ tối đa bằng 1% quỹ tiền lương tháng đóng BH thất nghiệp của những NLĐ đang tham gia BH thất nghiệp. Do vậy, từ năm 2015 đến nay, Nhà nước không phải hỗ trợ Quỹ BH thất nghiệp mà Quỹ luôn quản lý, vận hành tốt, theo đúng quy định và có kết dư (hết năm 2019 quỹ kết dư 84.000 tỷ đồng); các khoản sinh lời từ hoạt động đầu tư hàng năm được phân bổ vào các quỹ theo quy định.

Tôi phải khẳng định, số tiền quỹ BH thất nghiệp kết dư có nhiều nguyên nhân. Theo đó, năm 2009 bắt đầu thực hiện thu BH thất nghiệp nhưng theo quy định đến năm 2010 mới có người đủ điều kiện về thời gian đóng để hưởng trợ cấp thất nghiệp, hỗ trợ học nghề. Như vậy, trong năm 2009 chỉ phát sinh thu vào Quỹ BH thất nghiệp mà không có phát sinh chi các chế độ BH thất nghiệp.

Sau năm 2010, Quỹ BH thất nghiệp bắt đầu chi trả các chế độ nhưng chủ yếu chi trợ cấp thất nghiệp. Số chi hỗ trợ học nghề thấp, số người hưởng chỉ chiếm khoảng 5% so với số người hưởng trợ cấp thất nghiệp do tâm lý NLĐ chỉ quan tâm đến trợ cấp; danh mục các nghề được đào tạo của các cơ sở đào tạo nghề tham gia thực hiện chế độ hỗ trợ học nghề còn lạc hậu, chưa gắn kết giữa nhu cầu của đơn vị SDLĐ; chất lượng các khóa đào tạo nghề còn thấp nên chưa thu hút được sự quan tâm của NLĐ. Từ khi thực hiện Luật Việc làm, số người hưởng hỗ trợ học nghề đã tăng nhiều so với trước đây nhưng vẫn chiếm một tỷ lệ thấp trong tổng số người hưởng trợ cấp thất nghiệp. Trên thực tế, nhóm đối tượng khu vực hành chính sự nghiệp ít bị mất việc làm hơn nhóm lao động ngoài quốc doanh, nhưng hiện nay mức đóng BH thất nghiệp quy định như nhau giữa các khu vực và nhóm đối tượng (NLĐ đóng 1% tiền lương tháng và đơn vị SDLĐ đóng 1% quỹ tiền lương tháng) nên số người hưởng trợ cấp thất nghiệp ở khu vực hành chính sự nghiệp rất thấp.

Ngoài ra, Điều 47 Luật Việc làm cũng quy định, Quỹ BH thất nghiệp còn chi hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ kỹ năng nghề để duy trì việc làm cho NLĐ. Tuy nhiên, theo báo cáo của các địa phương, không có người SDLĐ hưởng chế độ hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ kỹ năng nghề để duy trì việc làm cho NLĐ bởi đây là một chế độ mới, quy định về điều kiện hưởng tương đối cao và chặt chẽ nên người SDLĐ khó tiếp cận chế độ này (Sở LĐ-TB&XH tiếp nhận hồ sơ, các cơ quan có liên quan thẩm định hồ sơ, UBND tỉnh ra quyết định hưởng, cơ quan BHXH thực hiện chi trả) dẫn đến đơn vị phải đi lại nhiều lần, qua nhiều cơ quan và đây cũng là nguyên làm cho chính sách đến nay chưa đi vào cuộc sống. Mặt khác, hiện nay, hỗ trợ tư vấn, giới thiệu việc làm cho NLĐ mất việc do cán bộ Trung tâm Dịch vụ việc làm thực hiện tư vấn miễn phí nên chưa thực hiện chi đối với chế độ này.

* Quỹ BH thất nghiệp có kết dư đã cho thấy chúng ta còn nguồn lực để nâng cao hơn nữa hiệu quả thực hiện chính sách. Theo ông, đâu là giải pháp cho để chính sách BH thất nghiệp phát huy hiệu quả tốt hơn nữa trong thời gian tới?

- Phải khẳng định, với các quy định hiện hành, chính sách BH thất nghiệp hoạt động dựa trên nguyên tắc đóng- hưởng. Do đó, để hưởng những lợi ích của chính sách này điều kiện cần là NLĐ cần ý thức được quyền và trách nhiệm tham gia của mình.

Trong đại dịch Covid-19, báo cáo của Tổng cục Thống kê từng đưa ra con số 31,8 triệu người bị ảnh hưởng việc làm từ đại dịch ở Việt Nam. Đó là những người cần đến sự hỗ trợ của chính sách BH thất nghiệp. Thế nhưng dù có sự tăng trưởng nhanh qua các năm nhưng tính đến tháng 10/2020, số người tham gia BH thất nghiệp mới có 13,03 triệu người. Con số này còn thấp so với lực lượng lao động trong độ tuổi ở nước ta, do đó cần phải tiếp tục thực hiện các giải pháp để tăng diện bao phủ, để BH thất nghiệp có thể hỗ trợ được thêm nhiều NLĐ hơn nữa. Đơn cử, ngành du lịch đang chịu sự tác động rất lớn của đại dịch Covid-19, ảnh hưởng đến việc làm của khoảng 870.000 lao động. Tuy nhiên, lao động trong lĩnh vực này, hiện chủ yếu theo hình thức hợp đồng đại lý, không thuộc đối tượng tham gia BH thất nghiệp nên không đủ điều kiện nhận sự hỗ trợ từ chính sách. Đó là “khoảng trống” cần được “lấp đầy” trong tương lai của chính sách BH thất nghiệp, nhất là với những ngành, nghề NLĐ dễ bị tổn thương do dịch bệnh, thiên tai.

Song với tư cách là cơ quan thực hiện chính sách BH thất nghiệp, BHXH Việt Nam sẽ tiếp tục tổ chức thu, chi các chế độ, quản lý và sử dụng theo quy định của Luật Việc làm và các quy định liên quan. Bên cạnh đó, BHXH Việt Nam đã kiến nghị các cơ quan có thẩm quyền tăng cường giám sát việc thực hiện các chế độ BH thất nghiệp nhằm đưa NLĐ thất nghiệp sớm quay trở lại thị trường lao động, đánh giá lại công tác dạy nghề, tư vấn giới thiệu việc làm cho NLĐ bị thất nghiệp trở lại thị trường lao động (cả về mặt chính sách cũng như hiệu quả trong việc tổ chức thực hiện chính sách dạy nghề, hệ thống tư vấn giới thiệu việc làm cho NLĐ bị thất nghiệp hiện nay). Từ đó, đề xuất sửa đổi, bổ sung, hoàn thiện chính sách về hỗ trợ học nghề, tư vấn giới thiệu việc làm cho NLĐ. Mở rộng điều kiện hỗ trợ để người SDLĐ dễ tiếp cận hơn với chế độ hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao trình độ kỹ năng nghề duy trì việc làm cho NLĐ. Bổ sung thêm các khoản hỗ trợ khác ngoài hỗ trợ học nghề. Đổi mới, nâng cao chất lượng của các trung tâm dạy nghề, tư vấn giới thiệu việc làm; gắn công tác dạy nghề, tư vấn giới thiệu việc làm với nhu cầu thực tế của doanh nghiệp, thị trường lao động.

Và khi 4 chế độ BH thất nghiệp (trợ cấp thất nghiệp; hỗ trợ học nghề; tư vấn giới thiệu việc làm; hỗ trợ đào tạo, bồi dưỡng nâng cao trình độ kỹ năng nghề để duy trì việc làm cho NLĐ) được thực hiện đầy đủ sẽ mang lại những lợi ích lớn hơn nữa cho NLĐ, người SDLĐ thì chắc chắn Quỹ BH thất nghiệp sẽ được sử dụng hiệu quả hơn nữa.

* Trân trọng cảm ơn ông!