Quy định về tiền lương đóng BHXH, nhất là quy định được thực hiện từ năm 2018 nhằm khắc phục thực trạng có không ít doanh nghiệp cố tình kê khai lương đóng BHXH thấp hơn thực tế nhằm giảm số tiền phải đóng vào Quỹ BHXH. Hậu quả là lương đóng BHXH thấp, các chế độ hưởng của người lao động cũng vì thế thấp, ảnh hưởng đến an sinh trước mắt cũng như lâu dài của người lao động, nhất là với chế độ hưu trí.

(Ảnh minh họa)

Thực tiễn thực hiện quy định về tiền lương đóng BHXH bắt buộc

Quy định về tiền lương đóng BHXH, nhất là quy định được thực hiện từ năm 2018 nhằm khắc phục thực trạng có không ít doanh nghiệp cố tình kê khai lương đóng BHXH thấp hơn thực tế nhằm giảm số tiền phải đóng vào Quỹ BHXH. Hậu quả là lương đóng BHXH thấp, các chế độ hưởng của người lao động cũng vì thế thấp, ảnh hưởng đến an sinh trước mắt cũng như lâu dài của người lao động, nhất là với chế độ hưu trí.

Đơn cử như tại Vĩnh Phúc, địa bàn tỉnh phát triển mạnh công nghiệp, có số doanh nghiệp hoạt động, nhất là khối doanh nghiệp đầu tư trực tiếp nước ngoài FDI chiếm khá đông, thực trạng mức lương đóng BHXH cũng cho thấy một số vấn đề.

Theo báo cáo đánh giá thực hiện Luật BHXH giai đoạn 2016-2019 của UBND tỉnh Vĩnh Phúc, năm 2019, tiền lương tháng đóng BHXH bắt buộc cao nhất là 29,8 triệu đồng, thấp nhất là 3,25 triệu đồng/tháng, bình quân toàn tỉnh là 4,904 triệu đồng/tháng. Trong đó, tiền lương tháng đóng BHXH bắt buộc của khối doanh nghiệp, cao nhất là 29,8 triệu đồng, thấp nhất 3,25 triệu đồng/tháng, bình quân 4,937 triệu đồng/tháng. Với khối doanh nghiệp nhà nước, cao nhất 29,8 triệu đồng, thấp nhất 3,25 triệu đồng/tháng, bình quân 5,011 triệu đồng/tháng. Ở doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài, cao nhất là 29,8 triệu đồng, thấp nhất 3,25 triệu đồng/tháng, bình quân 5,262 triệu đồng/tháng. Với doanh nghiệp dân doanh, cao nhất 29,8 triệu đồng, thấp nhất 3,25 triệu đồng/tháng, bình quân 4,0638 triệu đồng/tháng.

Báo cáo của UBND tỉnh Vĩnh Phúc cũng đánh giá, tiền lương tháng đóng BHXH bắt buộc tăng do mức lương tối thiểu vùng được điều chỉnh tăng hằng năm; kết cấu tiền lương tham gia BHXH bắt buộc được bổ sung thêm các loại phụ cấp, các khoản bổ sung xác định được mức tiền cụ thể cùng với mức lương thỏa thuận trong hợp đồng lao động và trả thường xuyên trong mỗi kỳ trả lương. Tuy nhiên, quá trình điều chỉnh tiền lương tháng đóng BHXH bắt buộc gặp khó khăn do doanh nghiệp không xác định được các khoản là phụ cấp, là khoản bổ sung; một số trường hợp có cách hiểu khác nhau giữa cơ quan BHXH và đơn vị tham gia BHXH.

Đến nay, các vấn đề này đã cơ bản được khắc phục. Dù vậy, tại thời điểm hiện nay, việc áp dụng quy định đóng BHXH bắt buộc trên tổng thu nhập của người lao động là khó khả thi mặc dù đây là một đề xuất hợp lý (nhằm đảm bảo quyền lợi của người lao động cũng như tăng mức hưởng lương hưu khi người lao động về già). Lý do, việc xác định tổng thu nhập của người lao động có thể thực hiện nhưng mất nhiều thời gian, không thể hoàn thành ngay trong tháng phát sinh mà phải đẩy xuống tháng tiếp theo, như vậy có thể dẫn tới doanh nghiệp phải nợ BHXH tháng đó. Đối với doanh nghiệp sử dụng ít lao động, việc tiền lương đóng thay đổi hàng tháng có thể thực hiện được. Đối với doanh nghiệp sử dụng nhiều lao động, lao động thường xuyên biến động thì khó có khả năng thực hiện được; doanh nghiệp sẽ phải tăng cường nhân lực và chi phí để xác định tiền lương đóng theo tháng, gây khó khăn nhất định cho doanh nghiệp.

Không chỉ riêng tại Vĩnh Phúc, tình hình chung cả nước cũng cho thấy thực trạng tương tự.

Theo thống kê của Ban Thu, BHXH Việt Nam, năm 2015, tiền lương bình quân đóng BHXH là trên 3,8 triệu đồng. Đến năm 2016, năm đầu tiên thực hiện Luật BHXH 2014, con số này tăng lên và đạt 4,29 triệu đồng, năm 2017 là 4,59 triệu đồng. Đến năm 2018, khi thực hiện quy định mới về tiền lương tháng đóng BHXH, mức bình quân đóng tăng lên không nhiều, đạt bình quân khoảng trên 05 triệu đồng. 

Trong năm 2019, xét về giá trị tuyệt đối thì số thu BHXH có tăng, tuy nhiên tiền lương bình quân làm căn cứ đóng BHXH bắt buộc chỉ tăng 5,2%, tương đương với mức điều chỉnh lương cơ sở, lương tối thiểu vùng so với năm 2018; mức lương bình quân làm căn cứ đóng BHTN chỉ tăng 4,62%. Cụ thể, tiền lương bình quân làm cơ sở đóng BHXH bắt buộc năm 2018 là 5.097.535 đồng; năm 2019 là 5.362.631 đồng. Cần nhấn mạnh rằng, mức lương cơ sở, lương tối thiểu vùng tăng khoảng 5,02-5,80% so với năm 2018. (Theo TS Bùi Sỹ Lợi, Hoàn thiện chính sách, pháp luật, Tạp chí BHXH số kỳ 02 tháng 5/2020).

Đối chiếu với số liệu điều tra về tiền lương trong khu vực doanh nghiệp (được thực hiện hằng năm bởi Cục Quan hệ Lao động và Tiền lương, Bộ Lao động - Thương binh và Xã hội đối với khoảng 2.000 doanh nghiệp có quy mô trên 100 lao động), tiền lương bình quân tháng đóng BHXH trong khu vực doanh nghiệp bằng khoảng 73% tiền lương thực tế. Khu vực doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài đóng BHXH cho người laođộng sát với tiền lương thực tế nhất với tỷ lệ là 91%. Tỷ lệ này là thấp nhất ở khu vực doanh nghiệp Nhà nước, ước khoảng 55%.

Như vậy, có thể thấy, quy định về tiền lương tháng đóng BHXH được thực hiện từ năm 2018, không có nhiều sự tác động, hiệu quả trong thực tế. Sự gia tăng lương bình quân đóng BHXH vẫn chủ yếu đến từ sự gia tăng lương cơ sở, lương tối thiểu vùng.

Theo quy định, chỉ đóng BHXH trên mức lương, những khoản phụ cấp, bổ sung ổn định, còn những khoản phụ cấp, bổ sung có tính biến động, phụ thuộc vào kết quả lao động thì không tính đóng BHXH. Do đó, nếu doanh nghiệp cố tình xây dựng thang bảng lương theo hướng đưa các khoản cố định phải đóng thành các khoản biến động theo kết quả làm việc của người lao động, hoặc quy định những khoản thu nhập không ổn định, hạn chế các khoản phụ cấp hoặc tăng những khoản không tính đóng, để giảm chi phí đóng BHXH. Theo nguyên tắc đóng – hưởng; đóng thấp, sẽ hưởng thấp; khi hưởng các chế độ ngắn hạn và về lâu dài, đến tuổi nghỉ hưu, người lao động sẽ chịu thiệt khi doanh nghiệp cố tình đóng BHXH ở mức thấp.

Tiền lương đóng BHXH bắt buộc: Thực trạng và vấn đề đặt ra (Bài 01)

ThS NCS.Lâm Thị Thu Huyền

Khoa Luật, Trường Đại học Kinh tế Quốc dân